Özbekistan Cumhurbaşkanı 78 yaşındaki İslam Kerimov’un 27 Ağustos’ta beyin kanaması geçirdiği kızı tarafından Instagram aracılığıyla dünyaya duyuruldu. 27 yıldır Özbekistan’ı demir yumrukla yöneten Kerimov’un öldüğü haberleri de yayıldı. Bu satırlar yazıldığı sırada Özbekistan diktatörünün hayatta olup olmadığı bilinmiyordu ama Kerimov döneminin kapanmakta olduğu ortak bir değerlendirme. Şimdi “Özbekistan’ın yeni yöneticisi kim olur?”, “Geçiş dönemi nasıl gerçekleşir?” sorularına cevap aranıyor.
Özbekistan 31.5 milyon nüfusuyla Orta Asya’nın en kalabalık ülkesi. 31 Ağustos 1991’de Sovyetler Birliği’nin çökmesi sonucu bağımsızlığını ilan etmişti. 1 Eylül yani bugün Özbekistan’ın ulusal bağımsızlık günü. Belli ki Özbekistan’da bir dönem kapanıyor. Hem komşu ülkeler, hem de Orta Asya ile ilgilenen büyük güçler (Rusya, Çin, ABD) Özbekistan’daki geçiş sürecini yakından izleyecek. Özbekistan, Orta Asya Türk Cumhuriyeti olarak Türkiye’yi de yakından ilgilendiren bir ülke. Kimse bu önemli ülkede istikrarsızlık istemiyor. Kontrollü bir geçiş dönemi ve Kerimov’un kurduğu siyasal sistemin devamı en güçlü olasılık. Türkmenistan’da benzeri bir süreç yaşanmıştı. Kerimov gibi Sovyetler Birliği Komünist Partisi Politbüro üyeliği yapmış ve ülkesini demir yumrukla yönetmiş eksantrik Saparmurat Niyazov öldüğü zaman yerine yeni otokrat Gurbanguli Berdimuhamedov getirilmişti. Lider değişmiş, sistem değişmemişti. Özbekistan’da da herhalde buna benzer bir süreç yaşanacak.
Dünyanın iki bölgesi demokratikleşme süreçlerinden, insan hakları, hukuk devleti, çoğulculuk, özgürlüklerden nasibini alamıyor. Bunlar Arap dünyası ile Orta Asya’dır. Arap dünyasında Tunus istisna. Tunus’ta yeşermekte olan demokrasinin kalıcı olup olmayacağını zaman gösterecek. Eksikliklerine, aksaklıklarına, uzun bir iç savaş yaşamış olmasına rağmen Lübnan’ın da demokrasi geleneği var. Orta Asya’da ise istisna olarak sadece kırılgan Kırgızistan var. Geriye kalanların tümünde tek kişiye ve yakın çevresine dayalı otoriter rejimler işbaşında. Göstermelik seçimler yapılıyor. Özbekistan rejimi baskıcı niteliği açısından birinci sırada. İnsan haklarının en fazla çiğnendiği ülkelerden biri. Orta Asya’nın kaderinin yakında değişmesi beklenmiyor. Bunun faturasını bölge halkları ödüyor. Sovyet rejiminden çok da farklı olmayan siyasal sistemlerde yaşıyorlar.
İslam Kerimov 1989’da Özbekistan Komünist Partisi lideri olmuş, 1991’de Sovyetlerin çökmesi ile tüm Sovyet cumhuriyetleri gibi Özbekistan bağımsızlığını kazanmış ve Kerimov değişmez Cumhurbaşkanı olmuştu. Toplam 27 yıldan beri ülkeyi yönetiyor. 2005’te Andican kentinde göstericilere katliam yapmakla ismini dünyaya duyurmuştu. Böylesi sistemlerde hanedan eğilimi görülür. Nitekim uzun süre Kerimov’un yerine kızı Gülnara Kerimova’nın geçeceği kanısı yaygındı. Ancak süreç içinde Gülnara gözden düştü. Şimdi diğer kızı Lola Kerimova Tillyaeva’nın ismi geçiyor ama kendisi bunu istemediğini söylüyor. Dünya basınında ismi geçen lider adayları Başbakan Şevket Mirziyoyev, Başbakan Yardımcısı ve Maliye Bakanı Rüstem Azimov, istihbarat örgütü başkanı Rüstem İnoyatov (veya onun belirleyeceği bir kişi.) Sovyetler Birliği’nde Komünist Parti Genel Sekreteri öldüğü zaman Politbüro yeni lideri seçerdi. Özbekistan’da da Kerimov’un “politbürosu” çeşitli çıkar ve denge hesapları temelinde yeni lideri belirleyecek.
Özbekistan doğal kaynakları zengin bir ülke. Doğal gaz, pamuk, altın ihraç ediyor. Ama kişi başına düşen yıllık gelir 5 bin dolar civarında. Çok sayıda Özbek Rusya’da çalışıyor ve ailelerine para gönderiyor. Son yıllarda halkın gelirlerinde düşüş oldu. Zenginlik ülkeyi yönetenlerle onlara yakın olanlara gidiyor. Yolsuzluk, kara borsa yaygın. Özbekistan toplumunda hala aşiret yapısı güçlü. Etnik çeşitliliğe sahip bir ülke. Doğal kaynakları ve stratejik konumuyla Orta Asya’da önemli konuma sahip. Rusya, Orta Asya’yı “arka bahçesi” olarak görüyor ve eski Sovyet günlerinin özlemi ile bölgede nüfuzunun güçlü olması için çaba harcıyor. (Epey nüfuzu var.) Çin, Orta Asya’ya büyük önem veriyor. İpek Yolu projesi, bölgenin doğal kaynakları, coğrafi yakınlık bunun nedenleri arasında. Çin, ekonomik gücünü kullanarak bölgede hızla güçleniyor. Doğal olarak süper güç ABD de Orta Asya ile yakından ilgileniyor. Özbekistan’ın geleceği tüm bu aktörler için önemli. Türkiye, İran gibi ülkeler de Orta Asya ve Özbekistan’la ilişkilere önem veriyorlar.
Özbekistan’da Kerimov sonrası dönemin Kerimov döneminden farklı olması beklenmiyor. Her nedense özgürlük, demokrasi, insan hakları rüzgarları Orta Asya’yı etkilemiyor.
