Sorunlarına güç paylaşımı modeli ile çözüm üretilen anlaşmazlıklar arasında önemli bir örnek Kuzey İrlanda’dır. Uzun süre bir biri ile çatışmış Kuzey İrlanda Protestan ve Katolik toplumları arasında 1998’de imzalanan Good Friday Anlaşması ile güç paylaşımına gidildi. Good Friday Anlaşması’nın oluşmasında ABD önemli rol oynadı. Müzakerelerde arabuluculuğu Amerikalı diplomat George Mitchell yapmıştı. Anlaşmaya varma konusunda İngiltere ve İrlanda Cumhuriyeti de çok önemli rol oynamıştı. Good Friday Anlaşması 17 yıldır uygulanıyor ve zaman zaman zorluklar ortaya çıksa da başarılı bir model sayılıyor. Bu yazıda Kuzey İrlanda’da kurulan güç paylaşımına kısaca göz atacağız.
1921’de İrlanda Cumhuriyeti’nin kurulması sonrasında Kuzey İrlanda İngiltere’ye ait ama otonomisi olan bir bölgeydi. Bölgede çoğunlukta olan Protestanlar İngiltere’nin parçası olmaya devam etmeyi savunurken, azınlıkta olan Katolikler bölgenin İrlanda Cumhuriyeti ile birleşmesini savunuyordu. Anlaşmazlığın temelinde bu iki farklı vizyon vardı. Bölgenin kendi parlamentosu, hükümeti, bürokrasisi ve yargı sistemi vardı ve bu kurumlar çoğunluk sistemi ile yönetiliyordu. Çoğunluk sistemi hep çoğunlukta olan Protestanlar lehine çalışıyor ve Katolik azınlık ayrımcılığa uğruyordu. 1960’lı yıllarda Katolik toplumu eşit haklar mücadelesini yoğunlaştırınca şiddet olayları arttı. 1969’da bölgeye İngiliz ordusu gönderildi ve 1972’de bölgenin otonomisi iptal edildi. Londra’dan yönetim başladı. Anlaşmazlık 1998’de güç paylaşımı ile çözümlendi. Bu örnek bize derinden bölünmüş toplumlarda çoğunluk sisteminin yanlış bir sistem olduğunu gösteriyor. Etnik anlaşmazlıklar konusunda çalışan bilim insanları arasında görüş farklılıkları olabilir ama çoğunluk sisteminin kötü bir reçete olduğunu hepsi kabul eder. Kuzey İrlanda’da çoğunluk sisteminden güç paylaşımına ulaşmak kolay olmadı. Şiddet olayları yıllarca sürdü. 1973’te varılan Sunningdale Anlaşması çok kısa sürede başarısız olmuştu. Anlaşmazlığa çözüm bulma girişimleri devam etti ama 1998’e kadarki girişimler sonuçsuz kaldı.
Kuzey İrlanda modeli, daha önce ele aldığımız Bosna, Irak gibi güç paylaşımı modellerinden ve Kıbrıs için düşünülen modelden farklıdır. Öncelikle Kuzey İrlanda bağımsız bir devlet değil, İngiltere’nin parçasıdır. Egemenlik İngiltere’ye aittir. Güç paylaşımı sadece Protestanlar ve Katolikler arasında değil, Kuzey İrlanda bölgesi ile Westminster arasındadır. Ekonomik kalkınma, eğitim, sağlık, sosyal hizmetler, tarım, çevre gibi konular bölge yönetimine devredilmiştir. Bölge parlamentosu bu konularda yasama hakkına sahiptir. Bölge yürütmesi de bu konularda yürütme yetkilerine sahiptir. Yargı bu çerçevededir. İki toplum bu kurumlarda ortaktır. Bölgede 26 yerel yönetim vardır ve bazı yetkiler bu yönetimlere devredilmiştir. Savunma, dış politika, para politikası yetkileri ise İngiltere hükümetinin elindedir ve hiçbir zaman bölgeye devredilmeyecek. Krallık kurumu konusunda da Kuzey İrlanda’nın yetkisi yoktur. “Biz cumhuriyet ilan edeceğiz” diyemezler. Ayrıca İngiltere hükümeti isterse Kuzey İrlanda’nın güç paylaşımı kurumlarını, otonomisini iptal edebilir. Bu yönleri ile Kuzey İrlanda diğer güç paylaşımı örneklerinden farklıdır. Kuzey İrlanda’da ayrı coğrafi bölgelerden oluşan federal bir sistem söz konusu değildir. Taraflar bölgeye devredilen konularda güç paylaşıyorlar ve üstlerinde İngiltere hükümeti var. Kuzey İrlanda’da oluşturulan otonomi İskoçya ve Galler’de uygulanan otonomiden çok farklı değildir.
Kuzey İrlanda konusunda çalışan bilim insanları güç paylaşımı anlaşmasına varılmasında ve bu anlaşmaların kalıcılığında dış aktörlerin rolünü vurgularlar. “Imposing Power-sharing: Conflict and Co-existence in Northern Ireland and Lebanon” kitabının yazarı Prof. Michael Kerr, varılan anlaşmaların kalıcılığında anlaşmanın sağlanmasına katkı yapan dış aktörlerin önemine işaret eder. Kitapta hem Kuzey İrlanda, hem de Lübnan’da güç paylaşımı sağlama serüvenleri ve zorluklar karşılaştırmalı olarak aktarılır. Geçen yazımda Bosna’da kurulan sistemin ayakta kalmasında da dış aktörlerin önemini aktarmıştım. Kıbrıs’ta oluşturulacak bir güç-paylaşımı sisteminin sorun yaşamaması, tıkanmamasında sadece iki tarafın gayretinin yeterli olacağını düşünmek naif olur. Bu konuda diğer ülkelerin deneyimlerini göz önünde bulundurmak gerek.
Kuzey İrlanda’da Good Friday Anlaşması’nın içselleştirilmesi kolay olmadı. Sürecin ilerlemesinde İngiltere hükümetinin havuç ve sopa politikaları önemli rol oynadı. İrlanda ve ABD bu konuda önemli katkılarda bulundu. İngiltere ve İrlanda’nın AB üyesi olmaları, AB’nin de bu konuda olumlu katkı yapmasını sağladı. Konuya taraf iki ülkeden biri AB üyesi olmasaydı durum farklı olabilirdi. Kuzey İrlanda’da tüm sorunlar çözümlendi mi? Hayır. Zaman zaman gerginlikler, krizler yaşanıyor. Protestanların her yıl yaptıkları yürüyüşler buna bir örnek. Ama yıllarca şiddete sahne olmuş bir bölgede güç paylaşımı yoluyla barış ve işbirliği sağlandı ve bu rejim ayakta. Kuzey İrlanda oldukça farklı ve ilginç bir güç paylaşımı örneğidir.
