1 Nisan 2015, İkinci İnönü Zaferi’nin 94. yıldönümüydü. 1 Nisan 1921’de Garp Cephesi komutanı İsmet Bey, Başkomutan Mustafa Kemal’e bir telgraf çekerek düşmanın yenilgiye uğratıldığını bildirir. Bunun üzerine Mustafa Kemal “Siz orada yalnız düşmanı değil, milletin makûs talihini de yendiniz” tarihi cevabını gönderir. TBMM Başkanı Cemil Çiçek, bu yıldönümü nedeniyle yayınladığı mesajda “İkinci İnönü Zaferi’nin 94. yılında, başta Gazi Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere, İnönü cephesinden zaferle çıkan Batı Cephesi komutanı İsmet İnönü’yü ve vatanımızın kurtuluşunda canını, malını feda eden bütün gazi ve şehitlerimizi rahmet, minnet ve şükranla anıyorum” dedi.
Neydi “milletin makûs (kötü) talihi”? 1877-78 ve sonrasında Osmanlı’nın arka arkaya yenilgileri ve hızla toprak kaybetmesi, bunun getirdiği felaketler. 1911-12’de İtalya’nın Trablusgarp saldırısı ve şimdiki Libya ile 12 adaların İtalya’nın eline geçmesi. 1912-13 Balkan Savaşları ile Osmanlı’nın Balkanlar’dan çıkarılması ve Balkanlardan Anadolu’ya büyük göçler. 1914’te başlayan ve 1918’de yenilgi ile sonuçlanan Birinci Dünya Savaşı. Mondros Mütarekesi ile Anadolu’nun birçok bölgesinin işgal edilmesi ve Sevr Anlaşması’nın dayatılması. Cemil Çiçek’in mesajında belirttiği gibi ülkenin “orduları dağıtılmış, tersanelerine girilmiş ve bilfiil toprakları işgal edilmişti.” Makûs talih buydu ve İnönü’de bunu değiştiren İsmet Paşa’ydı. Bu nedenle 1934’te Atatürk ona İnönü soyadını verdi.
Kimdir İsmet İnönü? Harbiye’de eğitim görerek Osmanlı’nın son dönemi ve Cumhuriyet’in kuruluşuna damgasını vuracak yetenekli subaydan biriydi. Ali Fuat, Mustafa Kemal, Kazım Karabekir, İsmet İnönü… İsmet Bey, 1910’da, 26 yaşında, Kolağası rütbesiyle Yemen’e gönderildi. 1912’de Yemen’de Binbaşı oldu. Kulak ağırlaşması orada başlamıştı. 1913 İkinci Balkan Savaşı’nda görev yaptı. 1914’te Kazım Karabekir’le birlikte Avrupa’ya gitti. İlk kez Avrupa’yı görüyordu. Gördükleri onu çok etkilemişti. 1915’te Miralay (albay) oldu ve Mevhibe Hanım’la evlendi. Son nefesine kadar devam edecek bir aşktı bu. Evlendikten kısa süre sonra cepheye gitti. Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkaslar’da Ruslara ve Suriye’de İngilizlere karşı savaştı. Mustafa Kemal’le birlikte çalışmaları ve dostluğu bu dönemde başlar. Mustafa Kemal, Miralay İsmet’in siciline şunları yazar: “Ciddi, faal, gayet fatin ve yüksek fikirli. Doğru ve tereddütsüz karar sahibi. Pek mükemmel bir ahlaka sahip. Orduda ve memlekette kendisinden büyük hizmetler beklenir.”
Savaşın sonunda Suriye’den İstanbul’a döndü. İmparatorluk yıkılmış, karanlık günler başlamıştı. İstanbul’un işgalinden üç gün sonra Mustafa Kemal onu Anadolu’ya, milli mücadeleye çağırdı. Nisan 1920’de Ankara’ya vardı. 23 Nisan 1920’de açılan Millet Meclisi Miralay İsmet’i Genel Kurmay Başkanı görevine atadı. 36 yaşındaydı. Ankara hükümetinin düzenli ordusunun kurulması onun göreviydi ve bu görevi başarıyla yerine getirdi. İç isyanlarla uğraşırken Yunan ordusu ilerlemeye başlamış Bursa’yı ele geçirmişti. İsmet Bey, Kasım 1920’de Garp Cephesi komutanlığını üstlendi. Birinci ve İkinci İnönü savaşlarından başarı ile çıkarak kurduğu düzenli ordunun gücünü kanıtladı, “milletin makûs talihini yendi” ve bunun sonucunda Mirliva yani Paşa oldu.
İsmet İnönü savaşlarda olduğu kadar diplomaside de büyük başarılar elde etti. Mudanya Mütarekesi’nde görev yaptı. Lozan’a gönderildi. Zorlu diplomatik mücadeleler sonucunda Lozan Anlaşması ile Türkiye Cumhuriyeti kuruldu. Lozan’dan Ankara’ya “Lozan kahramanı” olarak döndü. 1937’ye kadar Başbakanlık yaptı. Atatürk’ün ölümünden sonra Cumhurbaşkanı seçildi. Türkiye’yi İkinci Dünya Savaşı’nın ateşlerinden uzak tutmak için yoğun çaba harcadı ve bunu başardı. Savaştan sonra Sovyet tehdidi karşısında Batı ittifakı içinde yer alma ihtiyacını gördü. 1946’da çok partili siyasi sisteme geçilmesine öncülük etti. Ortadoğu ülkelerinden farklı olarak Türkiye’de bugün çok partili demokrasi yerleşmişse, bunda İsmet Paşa’nın rolü büyüktür. İsmet Paşa, çok partili dönemde CHP Başkanı olarak uzun yıllar Türkiye siyasi yaşamında önemli rol oynadı. 1961-65 döneminde üç koalisyon hükümetinin Başbakanlığını yaptı. 1972’de, Bülent Ecevit’le giriştiği parti içi mücadeleden yenik çıkarak CHP Başkalığından istifa etti. 1973’te 89 yaşında vefat etti.
İnönü’yü sevmeyebilirsiniz. Politikalarını, görüşlerini beğenmeyebilir, eleştirebilirsiniz. Tek parti döneminin (ve sonrasının) hatalarını tartışabilirsiniz. Sadece CHP’nin değil, Türkiye’yi yönetmiş tüm parti ve liderlerin hataları tartışılmalı. Bunların tartışılması gayet doğaldır ve gereklidir. Ama kargaların bile güleceği yalanlarla, çamur atmalarla, tarihi bir şahsiyeti karalamakla, İlber Ortaylı Hoca’nın deyimiyle “mahalle dedikodularıyla” bir yere varılamaz. Sonuçta bunları yapanlar hüsrana uğrar. Onlar unutulur gider ama İsmet Paşa tarihte yerini korur.
İsmet Paşa’nın yaşamı konusunda Can Dündar’ın hazırladığı ve bu yazıyı yazarken faydalandığım İsmet İnönü belgeselini izlemenizi tavsiye ederim. Youtube’da bulabilirsiniz.
