ABD, İngiltere, Fransa, Rusya, Çin ve Almanya (P5+1) ile İran arasında uzun zamandan beri devam etmekte olan müzakereler son aşamasına ulaştı. İran’ın nükleer programına ilişkin müzakerelerin 24 Kasım’a kadar tamamlanması gerekiyor. Kritik müzakerelerin son raundu Viyana’da yapılıyor. Konu son derece önemli. Ortadoğu’nun geleceğini yakından ilgilendiriyor. Peki, Pazartesi akşamına kadar tarafların bir anlaşmaya varmaları mümkün olacak mı? Müzakerelere yakın diplomatlar bir anlaşmanın “zor ama mümkün” olduğunu söylüyorlar. Kimi diplomatlarsa daha karamsar. Viyana’da olan İran Dışişleri Bakanı Cevat Zarif, anlaşmanın mümkün olduğunu ama Batı’nın “aşırı taleplerinin” müzakereleri zora sokabileceğini açıkladı. ABD Dışişleri Bakanı John Kerry, “kritik bir haftadan” söz etti. İngiltere Dışişleri Bakanı Philip Hammond, İran’a “daha esnek olma” çağrısı yaptı. Belli ki son ana kadar çok çetin pazarlıklar olacak. Son zamanlarda anlaşma beklentileri artmıştı. Bakalım bu beklentiler gerçekleşecek mi? Bunu öğrenmemize çok az zaman kaldı. Gelinen noktaya İngilizce’de “make-or-break moment” denir.
Son dokuz ay içinde taraflar arasında görüş farklılıkları epey daraldı. Uluslararası Atom Enerjisi Örgütü IAEA Kasım ayı başında bazı olumlu gelişmeler olduğunu açıklamıştı. Geriye kalan anlaşmazlıkların çözümü ise kolay değil. Müzakereciler, liderleri ile temas halinde, Pazartesi akşamına kadar bu zor konularda uzlaşı formülleri üretmeye çalışacaklar. En çetin konular arasında anlaşma ile İran’a tanınacak uranyum zenginleştirme kapasitesi ve yaptırımların ne kadar süre içinde, hangi oranda kaldırılacağı konuları var. ABD, İran’ın uranyum zenginleştirme kapasitesini bayağı azaltmak, santrifüj sayısını 4500’e indirmek istiyor. İran ise 8000 santrifüje inmeyi kabul ediyor. Bunun ortasını bulmak mümkün olacak mı? Kolay değil. İran, anlaşmaya varır varmaz bankacılık ve petrolle ilgili önemli yaptırımların kaldırılmasını istiyor. Batı ise yaptırımları tedrici olarak kaldırma yanlısı. Bu konuda da uzlaşı üretilmesi gerekiyor. IAEA’nın sıkı teftiş sistemine sahip olması da önemli konular arasında.
İran’la nükleer müzakerelerin son raundunu ele alırken bu ülkenin iç dinamiklerini unutmamak gerek. Hasan Ruhani’nin seçimleri kazanmış olması önemlidir. Nükleer program konusunda son söz dini lider Ayetullah Hameney’e ait olsa da, Cumhurbaşkanı Ruhani ve hükümeti bu oyunda önemli bir aktördür. İran ekonomisi zor durumda. İşsizlik ve enflasyon yüksek. Petrol fiyatlarındaki düşüş durumu daha da zorlaştırıyor. Ruhani’ye oy veren insanlar hayatlarının iyileşmesi beklentisi içindeler. Ruhani’nin bu beklentiyi bir şekilde tatmin etmesi gerekiyor. Ortadoğu’daki gelişmeler, Irak, Suriye, Lübnan v.s. İran için birer sınav. Bölgedeki istikrarsızlık ister istemez onu da etkiliyor. Ekonomisinin güçlenmesi ve bölgede daha etkili rol oynayabilmesi için İran’ın nükleer programı konusunda bir anlaşmaya ihtiyacı vardır. Tabii bu durum önüne konacak her şeyi kabul edeceği anlamına gelmez. Pragmatik yaklaşım uzlaşıyı gerektirir. Bakalım böylesi bir pragmatizm sergileyebilecekler mi?
Hem İran, hem de ABD içinde muhafazakar çevrelerin olası bir anlaşmaya olumlu yaklaşmadıklarını biliyoruz. İran’da sertlik yanlısı bazı çevreler anlaşmaya karşıdır. ABD’de Cumhuriyetçi Parti’nin Kongre seçimlerinde elde ettiği başarı hesaba katılmalıdır. İsrail’den de destek alan Cumhuriyetçi Parti’nin sertlik yanlısı çevreleri bir anlaşmayı toprillemeye çalışacaklar. İsrail Başbakanı Netanyahu, olası bir anlaşma aleyhinde ABD’ye devamlı baskı yapıyor. Her iki taraftaki liderlerin anlaşma karşıtı çevrelerin baskılarına boyun eğmemeleri gerek.Tüm bu konularda Rusya’nın rolü de önemli. Ukrayna konusu nedeniyle Batı ile gerginlik yaşayan Rusya, İran müzakerelerinde Batı ile işbirliği içinde. Rusya’nın rolünü ve katkılarını unutmak hata olur.
İran’ın nükleer programı konusunda bir anlaşmaya varılması yeni ufuklar açar. İran, uluslararası izolasyondan kurtularak bir çok sorununu çözüme kavuşturabilir. Bir anlaşma ABD ve müttefiklerinin de yararına olacaktır. Kısacası kazan-kazan durumu oluşacak. Tabii bu sonuca ulaşmak için yukarıda sözünü ettiğimiz uzlaşıların bulunması gerekiyor. Anlaşmaya varılması durumunda bunun Ortadoğu’ya da çok olumlu yansımaları olacak. “Ortadoğu’nun tüm sorunları çözümlenecek” demiyoruz ama sorunların çözümü epey kolaylaşacak.
Önümüzdeki 4-5 gün dünyanın ve Ortadoğu’nun geleceği açısından çok kritik günler olacak. Umudumuz tarafların bir uzlaşıya varması ve Ortadoğu’da barışın güçlenmesi.
