ABD-Meksika sınırı Nogales kentinin içinden geçer ve kenti ikiye böler. ABD tarafındaki bölüm Nogales Arizona, Meksika tarafındaki bölüm ise Nogales Sonora adını taşır. Şehir aynı şehir. İnsanların etnik yapısı aynı. Coğrafya aynı. Buna rağmen Nogales Arizona’da yaşayan insanların ortalama gelir düzeyi, eğitim düzeyi, Nogales Sonora sakinlerinden daha yüksek. Yaşam süreleri daha uzun. Suç ve yolsuzluk oranı daha düşük. Yollar, sağlık sistemi daha iyi. Siyasi yaşam daha demokratik. Aynı şehrin iki tarafı arasındaki farkın nedenleri ne?
Bugünlerde, kalkınma ve ekonomi ile ilgilenen herkesin yoğun olarak konuştuğu, tartıştığı Daron Acemoğlu ve James A. Robinson’un “Why Nations Fail? The Origins of Power, Prosperity and Poverty” (Uluslar Niçin Başarısız Olur? Güç, Refah ve Yoksulluğun Kökenleri) isimli kitabı, Nogales kenti örneği ile başlar ve zengin ülkelerle fakir ülkeler arasındaki uçurumun nedenlerini araştırır. Massachusetts Teknoloji Enstitüsü (MIT) öğretim görevlisi Acemoğlu ve Harvard Üniversitesi öğretim görevlisi Robinson’un daha önce yayımlanan “Economic Origins of Dictatorship and Democracy” (Diktatörlük ve Demokrasinin Ekonomik Kökenleri) isimli kitabı da mutlaka okunması gereken bir kitap. Ancak, kalkınma ile ilgili son kitapları tartışmalara damgasını vurdu. Kitabı övenler var. Eleştirenler var. Kalkınma ile ilgili tartışmalarda başyapıtlar arasında olacağı şimdiden belli.
Çok kısaca özetlersek, Nogales kentinin iki tarafı arasındaki refah farkına yazarların verdiği cevap şu: ABD ve Meksika siyasi ve ekonomik kurumları arasındaki fark. Dünyamızda refah, güç ve yoksulluk konusunda ülkeler arasında çok büyük farklar var. Norveç, Burundi’den 496 kez daha zengin. Norveç’te kişi başına düşen ortalama gelir 84290 dolar. Burundi’de 170 dolar. Bu uçurumun nedenlerini araştırmak yeni bir çaba değil. İktisatçılar, kalkınma uzmanları çok uzun zamandan beri konuyu tartışıyorlar. Çeşitli teoriler ortaya atıldı. Bu teorilerin bazıları (Modernleşme teorisi, bağımlılık teorisi, dünya sistemi teorisi v.s.) bir dönem etkili oldu. Tartışma, Acemoğlu ve Robinson’un kitabı ile sona ermeyecek. Kitap, konu ile ilgili tartışmaları zenginleştiriyor.
Ülkeleri daha zengin veya daha fakir yapan faktörler tartışılırken esas görüş ayrılığı hangi faktörlerin daha önemli olduğu noktasında ortaya çıkar. Acemoğlu ve Robinson, kurumların daha önemli olduğunu savunuyor. Bu görüşe göre iyi kurumlar insanları daha verimli olmaya teşvik eder. Toplumların kalkınmasında kurumların önemine vurgu yapmak yeni bir şey değil. 1993 Nobel iktisat ödülünü paylaşan Douglass North, “Institutions, Institutional Change and Economic Performance” (Kurumlar, Kurumsal Değişim ve Ekonomik Performans) isimli kitabıyla bu yöndeki düşüncelere büyük katkı yapmıştı. Acemoğlu ve Robinson’a yapılan eleştirilerden biri Douglass North’un yazdıklarını tekrarladıkları yönünde. Yazarlar, North’un görüşleri ile kendi görüşleri arasındaki benzerliği ve devamlılığı reddetmiyorlar. Bu görüşleri daha ileri götürmeye çalıştıklarını söylüyorlar.
Yazarlar, önceleri tek ünite olan, sonra birbirinden ayrılan bölgeleri örnek olarak veriyorlar. Nogales kentine ek olarak Güney Kore-Kuzey Kore örneği var. Etnik yapı, kültür, coğrafya aynı. 50 yıl önce fakir olan Güney Kore şimdi dünyanın en zenginleri arasında. Kuzey Kore, en fakirler sınıfında. Batı Almanya-Doğu Almanya farkı. İkinci Dünya Savaşı sonrasında Batı Almanya’nın hızlı ekonomik yükselişi bir başarı öyküsüydü. Sovyetlerin vitrin yapma çabalarına rağmen Doğu Almanya, Batı Almanya’nın çok gerisindeydi. Bir çok yönden bir birine benzeyen bu örneklerde başarı farkı nereden kaynaklanıyor?Acemoğlu ve Robinson, kurumlardaki farklılık cevabını veriyor. İyi kurumlara sahip olanlar başarılı oluyor.
İyi kurumlar ülkelerin kalkınmasında önemli rol oynuyorsa, niçin bazı ülkelerde iyi kurumlar, bazı ülkelerde de kötü kurumlar gelişiyor? Bunu açıklamada çeşitli faktörler aktarılıyor. İyi kurumların önemi tartışma götürmez. Ancak, kalkınma ve zenginleşme gibi karmaşık bir olguyu sadece kurumlarla açıklamak yeterli olmaz. Başka faktörleri de hesaba katılmak gerek. Bu konular da Acemoğlu ve Robinson’un kitabında irdeleniyor.
Kitap 480 sayfa. Bir köşe yazısına sığdırmak mümkün değil. Kıbrıslı Türkler olarak Kuzey Kıbrıs’taki sistemi sorgularken, iyi kurumlara sahip olmanın önemini kavramamız gerek. Etnik köken, din, dil, kültür farklılıklarına rağmen yüzyıllar boyu aynı adada yaşadığımız Kıbrıslı Rumlar niçin hep bizden daha zengin oldu? Lefkoşa’nın güneyi ile kuzeyi arasındaki fark neden? Aynı insanlar İngiltere veya Avustralya kurumları altında yaşarken sonuç değişiyor mu? Türkiye’de hazırlanmakta olan yeni anayasayı da, iyi kurumların önemi açısından inceleyebiliriz.
