İslam dünyasının durumunun iyi olmadığı ortada. Tarihte İbni Sina, Farabi, Biruni, El Kindi gibi isimleri akla getiren çok parlak bir İslam medeniyeti, büyük İslam bilim mirası olduğunu biliyoruz. Bu parlak dönem 8. yüzyıldan 12. yüzyıla kadar uzanır. Sonrasını biliyoruz. Avrupa 16. yüzyılda keşifler, bilimde atılımlar, daha sonra sanayileşme dönemine girerken İslam dünyası gerilerde kaldı. Bunun faturasını Avrupa’nın sömürgesi veya yarı sömürgesi haline gelerek ödeyecek, Avrupa’nın ve genelde Batı’nın her alandaki üstünlüğü ve gücü karşısında “Biz niçin geri kaldık?” sorusu ile boğuşmak durumunda kalacaktır. Günümüzde nüfusu Müslüman çoğunluklu ülkelerde (toplam 57 ülke) devam eden fikir mücadeleleri, siyasi mücadeleler “Biz niçin geri kaldık?” sorusuna verilen farklı cevaplardan kaynaklanmaktadır. Durumun kötü olduğunu herkes kabul ediyor. Önerilen çıkış yolları ise farklı. Reformculuktan militan radikal İslamcılığa kadar uzanan bir yelpaze var. Tartışmalar devam ediyor. Türkiye eski Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, durumu “Avrupa’nın Ortaçağ’da yaşadığını İslam dünyası şimdi yaşıyor” şeklinde özetlemişti. Gül, 2003’te, Dışişleri Bakanı olarak Tahran’da İslam Konferansı’nda İslam dünyasına “Öncelikle kendi evimize çeki düzen verelim” çağrısı yapmıştı. İçinde bulundukları acıklı durumu komplo teorileri ile, “dış güçleri” suçlayarak açıklama eğiliminin güçlü olduğu toplumlarda “kendi evine çeki düzen vermek” kolay değil elbette.
Birleşik Arap Emirlikleri Sharjah Amerikan Üniversitesi’nde fizik ve astronomi profesörü olan Nidhal Guessoum, “Toward a New Islamic Golden Age” başlıklı ilginç makalesinde konuyu özellikle eğitim ve araştırmadaki geri kalmışlık açısından irdeliyor. Nüfusu artmakta olan bu ülkelerin halklarına refah ve kalkınma sağlayabilmeleri için durumun değişmesi gerektiğine vurgu yapıyor. Prof. Guessoum, dünyanın en iyi 100 üniversitesi arasında Müslüman ülkelerden sadece Türkiye’den Ortadoğu Teknik Üniversitesi’nin yer aldığını hatırlatıyor. ODTÜ, 85. sırada. İlk 400 üniversite arasında da nüfusunun çoğunluğu Müslüman olan ülkelerden üniversitelerin sayısı çok az. Orta öğrenimde Müslüman ülkelerden öğrenciler matematik ve fen derslerinde dünya ortalamasının oldukça altında. Müslüman ülkeler GSYİH’nın yüzde 0.5’ini araştırma geliştirmeye (Ar-Ge) harcıyorlar. Bu konuda global ortalama yüzde 1.78, OECD ortalaması ise yüzde 2’ye ulaşıyor. İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT) üyesi ülkelerin nüfusu dünya nüfusunun yüzde 25’ini oluşturuyor. 2012 yılı itibarıyla bu ülkelerin dünya araştırma harcamaları içindeki payı sadece yüzde 2.4, patent payı yüzde 1.6, bilimsel yayınlardaki payı ise yüzde 6 idi. Müslüman ülkelerde bilim alanında çalışan insanların sayısı da global ortalamanın çok altında. İİT ülkelerinden bilim dallarında Nobel ödülü alanların sayısı çok az. Eğitim, bilim ve araştırma alanlarındaki geri kalmışlığı ortaya koymak için daha fazla veriler aktarmak mümkün ancak yukarıdaki veriler tabloyu anlamaya yetiyor.
İslam ülkelerinin sorunları sadece eğitim ve araştırma alanlarındaki sorunlarla sınırlı değil elbette. Yaşamın her alanında, siyasi sistem, hukuk sistemi, özgürlükler, kadın hakları v.s. gibi alanlarda 21. yüzyılı yakalamak için yapılacak çok iş var. Her ülkenin durumu farklı olsa da genelde “geri kalmışlık” olgusu çok net görülebilir. Toplumsal yaşamın farklı alanları karşılıklı olarak bir birini etkiler. Demokrasi, insan hakları, özgürlükler olmadan bilimde, eğitimde ileri gitmek zordur. Aynı şekilde eğitim yönünden zayıf olan ülkelerin çağımıza uygun olmayan siyasal, hukuksal yapılardan kurtulmaları zordur. İleriye gidebilmek için iyi bir siyasi sisteme, hukuk devletine, özgürlüklere ve iyi bir eğitim sistemine, bilime, araştırmaya önem vermeye ve yatırım yapmaya ihtiyaç vardır.
Prof. Guessoum koordinatörlüğünde bir uzmanlar grubu Müslüman ülkelerde üniversitelerin durumunu, sorunlarını, neler yapılması gerektiğini, bilimin gelişerek hem ekonomiye, hem de topluma yarar sağlaması konusunu araştırarak bir rapor hazırlamış. “Science at Universities of the Muslim World” (Müslüman Ülkeler Üniversitelerinde Bilim) başlıklı rapor hem sorunları ortaya koyuyor, hem de öneriler yapıyor. Raporu hazırlayanlar sadece üniversitelerde araştırma, bununla ilgili bütçe konularını değil örneğin bilim dallarında kadınların statüsünü, kariyer olanaklarını da araştırmış. Müslüman ülkeler üniversitelerinde pedagojik yöntemler dahil bilimin nasıl öğretildiğini, ders kitaplarını, derslerde kullanılan dili, evrim teorisi gibi konularda yasaklama olup olmadığını, fen derslerinde dinin rolünü araştırmışlar. Raporda öğrencilerin ezbercilik yerine eleştirel düşünceye yönlendirilmelerinin, öğretim yöntemlerinin denenmiş ve başarısı kanıtlanmış uluslararası yöntemler olması gerektiğinin, nicelikle birlikte niteliğe önem verilmesi gerektiğinin altı çiziliyor. Üniversitelerin özerk olmalarının önemi vurgulanıyor.
İslam dünyasının “geri kalmışlıktan” kurtulması, dünya standartlarını yakalaması için her alanda yenilenmeye, reformlara ihtiyacı var. Eğitim, bilim ve araştırma bu çabaların en önemli öğelerinden biri.
