Gazeteci Tim Marshall’ın bu yılın Temmuz ayında yayınlanan “Prisoners of Geography” (Coğrafyanın Tutsakları) başlıklı kitabından hareketle uluslararası ilişkilerde coğrafyanın önemine kısaca değinmek istiyorum. Elbette konu yeni değil. Jeo-politik konusunda çok şey yazıldı, söylendi. Alfred Mahan, Halford Mackinder hemen akla gelen büyük isimler. Tim Marshall’ın kitabı bu konudaki tartışmaları daha da ileri götüren, günümüzden örnekler veren önemli bir çalışma. Politikaya jeo’yu, yani coğrafyayı geri getirmeyi amaçlıyor. Marshall, liderlerin manevra alanının coğrafya tarafından sınırlandığını hatırlatıyor. Dağlar, nehirler, denizler, çöller vs. liderlerin seçeneklerini sınırlar. Özne olarak insanlar, toplumlar, insanların oluşturduğu hareketler, örgütler, insanların fikirleri, ideolojileri, ekonomik durumları elbette önemlidir. Ancak coğrafyayı hesaba katmadan resmin bütününü görmemiz mümkün değil. İdeolojiler gelir, gider. Coğrafya ise kalıcıdır. Fikirlerle coğrafya arasındaki diyalektiği iyi anlamak önemli.
Coğrafya ve politika, özellikle de uluslararası politika bir biri ile yakından bağlantılıdır. Coğrafyayı mutlaklaştırmak, coğrafi determinizme kaymak, insanı, fikirlerini, eylemlerini küçümsemek büyük hata olur. Coğrafyayı unutmak, gözardı etmek de hata olur. Teknolojik gelişmeler coğrafyanın rolünü muhakkak etkiliyor. Nükleer silahlar da etkiliyor. Ama coğrafya ve etkileri ortadan kalkmıyor. Marshall, uluslararası gelişmelerin analizinde coğrafyaya gereken önemin verilmemesinden yakınmakta haklıdır.
Tim Marshall, kitabında, 10 bölümde, haritalarla, Rusya, Çin, ABD, Latin Amerika, Ortadoğu, Afrika, Hindistan-Pakistan, Avrupa, Japonya-Kore ve Kuzey Kutbu’nu, buralarda coğrafyanın rolünü inceliyor. Coğrafya, tarihte fetihleri kolaylaştırmış veya zorlaştırmıştır. Ticareti, ulaşımı geliştirmiş veya engellemiştir. Ülkelerin ve bölgelerin kalkınmasında olumlu veya olumsuz rol oynamıştır. Marshall, Afrika kıtasının geri kalmışlığında, Avrupa kıtasının gelişmesinde coğrafyalarının da rol oynadığını yazar. Kısacası coğrafya ülkelerin ve bölgelerin siyasi, ekonomik gelişmesinde önemli rol oynar. Bir ülkenin güvende olup olmadığı, güvenlik politikaları coğrafyası ile yakından bağlantılıdır. Kitapta dünyanın 10 bölgesinden verilen örneklerin tümüne değinmemiz mümkün değil. Bir kaçına kısaca bakalım.
Marshall, Rusya’nın coğrafyadan kaynaklanan sorunlarına ve bunun Rusya’yı yönetenlerin düşüncelerini nasıl etkilediğini aktarır. Rusya ile Avrupa arasında uzanan çok büyük bir düzlük var. Bu bölgenin savunulması çok zordur. Napolyon, Hitler buralardan geçerek Rusya’yı işgale çalışmıştı. Rusya’nın topraklarını batıya doğru genişletirseniz düzlük daralır ve savunması daha kolay olur. Düzlüğün dar olduğu yerin ismi Polonya’dır ve tarihte bir kaç kez haritadan silinmiş olması raslantı değildir. Polonyalılar hala Rusya’dan korkuyorlar ve Ukrayna krizinde Ukrayna’nın yanında yer aldılar. Diğer yandan Rusya’nın coğrafi derinliği onu işgal etmek isteyenler için önemli engel olmuştur. Rusya’nın donmayan limanları Karadeniz limanlarıdır. Ukrayna’da Rusya yanlısı rejim çöküp NATO’ya, AB’ye sempati duyanlar iktidara gelince Moskova’nın tepkisi Kırım’ı ve Sivastopol Limanı’nı garanti altına almak oldu.
Ortadoğu’da yaşanmakta olan sorunlar ve anlaşmazlıkları anlamaya çalışırken yine coğrafyayı unutmamak lazım. Suriye iç savaşını anlamak için Suriye’nin coğrafyasına (dağlık bölgeler, düzlükler, nehirler, çöller vs.) da bakmak gerekir. Aynı şekilde İsrail-Filistin anlaşmazlığının coğrafi yönü önemlidir. Örneğin Batı Şeria yüksektedir. Orada kurulacak bir Filistin devleti isterse askeri açıdan bundan yararlanabilir. İsrail’in korkularından biri budur.
Uzak Doğu’ya baktığımızda petrolün Çin’e sevkiyatı bağlamında yine coğrafya faktörünü görürüz. Malakka Boğazı’nın bir noktada genişliği yarım mildir. Çin’e giden petrolün büyük kısmı bu dar boğazdan geçmek durumundadır. Bu boğazı kim kontrol eder? ABD donanması ve bölgedeki müttefikleri. Çin, ithal ettiği petrolün büyük kısmının geçtiği bu boğazın şimdiki statüsünü daha ne kadar kabul edecek? Coğrafyanın getirdiği zorluklara boyun eğecek mi? Hürmüz Boğazı da petrol ihracatı açısından stratejik öneme sahiptir. İran, boğazı kapatırsa petrol akışı durur. 7. Filo bunun için oralarda dolaşır.
Son olarak Kıbrıs sorununu analiz etmede coğrafyanın önemini hatırlatalım. Coğrafi faktörleri göz önünde bulundurmadan, haritaya bakmadan Kıbrıs sorununu tam olarak anlamak mümkün değildir. Kıbrıs’ta en büyük hataları coğrafyayı hesaba katmayanlar yaptı.
Tarihin gidişatını etkileyen bir çok faktör vardır. Farklı tarihsel dönemlerde, farklı yerlerde ve toplumlarda, olayların gidişatını etkileyen faktörlerin kombinasyonu farklı olabilir. Coğrafya bu faktörlerden biridir.
