Kıbrıs sorununda yine “Alis harikalar diyarında” aşamasını yaşıyoruz. Kendimizi harikalar diyarında hissediyoruz. Motorları maviliklere sürüyoruz. Yine diyorum çünkü böylesi dönemler geçmişte de yaşanmıştı. Şimdi hem Kıbrıslı Türkler, hem de Kıbrıslı Rumlar büyük beklenti içinde. İki toplumun çözümden beklentileri pek örtüşmüyor ama çok yakında çözüm beklentisi büyük. Sanki şimdiye dek zorluk yaratan anlaşmazlıklar aniden “buharlaştı.” Artık mesele sadece zaman. “Yıl sonuna kadar” deniyor. Volkan Bozkır, “Eylül” diyerek hedef daralttı. Peki, geçmişte müzakerecilerin aşmakta zorlandığı konular ne olacak? Bu konularda sihirli formüller var mı? “Sihirbaz değilim” açıklamasını da işittik. Yani zor konular müzakere edilecek ve uzlaşı aranacak. Yıllarca yapılan da buydu zaten. Umarız zor konulara çözüm üretilir ve oluşturulan beklentiler yine havada kalmaz. Büyük devler adamı Winston Churchill “There is no worse mistake in public leadership than to hold out false hopes soon to be swept away” demişti. Toplum liderliğinde, hayatın doğrulamayacağı boş umutlar yaratmaktan daha kötü hata yoktur diyor Churchill. Bu sözler herkesin kulağına küpe olmalı.
Kıbrıs sorununa çözüm bulmanın amacı iki toplum arasında bir ortaklık kurmaktır. Her iki tarafa da yarar sağlayacak bir ortaklık. Bu noktada akla şu soru geliyor: İki toplum geçmişte de bir ortaklık kurmuştu. Şimdi kurulması planlanan ortaklık ikinci ortaklık olacak. İyi de birinci ortaklık niçin başarısızlıkla sonuçlanmıştı? Yeni bir ortaklık kurmaya hazırlananların geçmişteki ortaklıklarının niçin çöktüğü konusunda ortak bir tespit yapmaları gerekmiyor mu? Yeni kurulacak ortaklığın kalıcı olması isteniyorsa geçmişin hatalarına ortak teşhis koymak önemlidir. Peki, böylesi ortak bir teşhis var mı? Bildiğim kadarıyla yok. 52 yıl sonra iki tarafın söyledikleri çok farklı. Görüş farklılıklarını bildiğimiz için detaylara girmeye gerek yok. Müzakereler önemli bir aşamaya girmişken oturup tarih tartışması yapalım demiyorum. Ancak ilk ortaklığın yıkılmasının nedeni taraflardan birinin kurulan dengeleri kendi lehine değiştirmek istemesi idiyse, şimdi aynı şeyin tekrarlanmaması için önlemler alınması gerekir.
Derinden bölünmüş toplumların (deeply divided societies) sorunlarına çözüm olarak öne sürülen güç paylaşımı (power sharing) modeli önündeki en önemli risklerden biri taraflardan birinin varılan uzlaşıyı kendi lehine değiştirmeye çalışmasıdır. Bu tür anlaşmalar çok hassas dengelere dayanır. Bu dengelerle oynamak çok riskli olur. Dünyada güç paylaşımı modelinin kurulmasından sonra anlaşmayı bozma örnekleri çoktur. Etnik anlaşmazlıklar konusunun büyük otoritelerinden Donald L. Horowitz, Aralık 2014’te Journal of Democracy’de yayınlanan “Ethnic power sharing: Three big problems” başlıklı makalesinde, 1980-2010 yılları arasında 78 ülkede etnik anlaşmazlık yaşandığını, bunlardan 20’sinde farklı gruplar arasında güç paylaşımı düzenlemesine gidildiğini, sonuçta kurulan bu rejimlerin 4-6’sının yaşamaya devam ettiğini, diğerlerinin çöktüğünü yazar. Demek ki güç paylaşımı sistemlerini kurmak kadar kalıcılığını sağlamak da önemli ve zordur. Böylesi bir sistem kurulduktan sonra “consolidation” (sağlamlaştırma, pekiştirme) aşamasına geçilir. Sağlamlaştırmanın başarılı olması tüm tarafların sistemi benimseyerek, sistemin başarısı için çaba harcamasına bağlıdır. Taraflardan biri (veya ikisi) sistemi geçici bir merhale, esas hedefine varmada ara aşama olarak görürse veya sistemi içine sindiremezse tıkanma ve çökme gündeme gelir.
Horowitz, derinden bölünmüş toplumların açmazını şöyle özetler: “Majorities want majority rule; minorities want guarantees against majority rule.” (Çoğunluk, çoğunluk yönetimi ister, azınlık çoğunluk yönetimine karşı garantiler ister.) Bu nedenle azınlıkta olanlar veto hakkı ve garantiler içeren güç paylaşımı ister, çoğunlukta olanlar ise bunu istemez. Horowitz’e göre çoğunluk zayıf olduğu zaman güç paylaşımını kabul etmek zorunda kalabilir ama elverişli koşullar oluştuğunda onu değiştirmeye çalışır. “For the same reasons that majorities are reluctant to surrender power to a consociational regime, so too are they sorely tempted to abandon the consociational scheme.” Horowitz buna örnek olarak Kıbrıs’ı da verir. “At a later stage, when majorities regain their strength, they may overthrow it, as Greek Cypriots did in 1963.”
Etnik anlaşmazlıklara çözüm üretmek kolay değildir. Bunu kendi deneyimlerimizden biliyoruz. Ama çözüm bulmak kadar bulunacak çözümün her iki tarafça benimsenmesi, sağlamlaşması için çaba harcaması ve özgürce, karşılıklı onay olmadan değiştirilmemesi önemlidir. Bu kez çözüm referanduma sunulacağı için “Bize zorla dayatıldı” gerekçesi ileri sürülemeyecek. Tabii başka gerekçeler bulunabilir. Yeni ortaklık kurarken geçmişten ders almak önemlidir.
