İsmail Kemal
The Economist dergisinin dünyada demokrasinin gerilemekte olduğunu gösteren raporundan sonra Dünya Adalet Projesi (JWP) “2017-2018 Hukukun Üstünlüğü Endeksi’ni” (Rule of Law Index) açıkladı. Hukukun üstünlüğü konusunda da dünyamızın gidişatı iyi görünmüyor. Demokrasi ve hukukun üstünlüğü bir biri ile sıkı sıkıya bağlantılı konular. Bu nedenle Dünya Adalet Projesi’nin ülkelerin hukuk sistemlerini değerlendirmek amaçlı raporu önemli. Hukukun Üstünlüğü Endeksi bu alandaki en kapsamlı ve güvenilir çalışmadır. Başta vatandaşlar olmak üzere aklı başında herkes, her kurum, ülkesinde hukukun üstünlüğünün güçlenmesini ister. Endeks sekiz faktör temelinde (iktidar üstünde denetim, yolsuzluğun olmaması, şeffaf hükümet, temel haklar, düzen ve güvenlik, yasal düzenlemelerin hayata geçirilmesi, medeni hukuk ve ceza hukuku) konuyu inceliyor. Her ülkeye sıfırla bir arasında puan veriliyor. Sıfır en düşük, bir en yüksek puan. Şimdi açıklanan 2017-2018 raporu yedinci yıllık rapor. Endeks 113 ülkede, 110 bin hanede, 3000 araştırma uzmanının katlımı ile hazırlanmış.
Raporda da belirtildiği gibi hukukun üstünlüğü yolsuzluğu azaltır, vatandaşları adaletsizlikten korur, yoksullukla mücadeleye yardımcı olur, toplumsal barış, fırsat eşitliği yaratılmasına, halka hesap veren hükümet ve temel haklara saygı gösterilmesine katkıda bulunur. Hukukun üstünlüğünün tanımlanıp ölçülmesi kolay değildir. Hükümetlerin ve vatandaşların yasa önünde hesap verebilir olmaları, yasaların adil olması, şeffaf hükümet, ulaşılabilir ve tarafsız anlaşmazlık çözme olanakları gibi genel bazı göstergeleri içerir. Bu çerçevede Hukukun Üstünlüğü Endeksi kolay olmayan bu işi kapsamlı bir şekilde yapmaya çalışıyor. Tüm ülkelerin somut, kantitatif veriler içeren böylesi çalışmalara ihtiyacı vardır. Endeks kendi alanında ülkelerin karnesidir.
Raporda ülkeler bölgelere ve farklı gelir gruplarına ayrılarak incelenmiş. 2016 raporu ile karşılaştırıldığında ülkelerin çoğunluğunda temel haklar, hükümet üzerinde denetim, medeni hukuk ve ceza hukuku alanlarında gerileme görülüyor. Temel haklar konusunda 113 ülkeden 71’inde gerileme yaşandı. Hükümet üzerinde denetleme olması konusunda 113 ülkeden 64’ü gerilemiş. Toplam göstergelerde gerileyen ülkelerin oranı yüzde 34 iken, ilerleme kaydeden ülkelerin oranı yüzde 29. Gerileyen ülkelerin başında Filipinler geliyor. İlerleme kaydeden ülkelerin başında ise Burkina Faso, Kazakistan, Sri Lanka yer alıyor. Hukukun üstünlüğünde 113 ülke arasında birinci sırada Danimarka, ikinci sırada Norveç, üçüncü sırada Finlandiya yer alıyor. İskandinav ülkeleri hem demokrasi, hem de hukukun üstünlüğü konusunda dünya şampiyonu. Bu yıl en sonda Afganistan (111), Kamboçya (112) ve Venezuela (113) yer alıyor.
Peki bu Endeks’te Türkiye’nin durumunu ne? Maalesef Türkiye “Hukukun Üstünlüğü Endeksi’nde” devamlı geriliyor. 2014’te 59, 2015’te 80, 2016’da 99’uncu sırada bulunuyordu. 2017’de gerilemeye devam ederek 113 ülke arasında 101. sırada yer aldı. Yani sondan 12. sırada. Türkiye’nin gerisinde olan ülkeler Bangladeş, Honduras, Uganda, Pakistan, Bolivya, Etiyopya, Zimbabve, Kamerun, Mısır, Afganistan, Kamboçya, Venezuela. Bu tablo övünülecek, ülkeye yakışan bir tablo olmasa gerek. İktidar ve muhalefet bu konuda ne düşünüyor? Türkiye bunu tartışıyor mu? Yandaş medya bu konuya girer mi? Yoksa bu da “dış güçlerin, Batı’nın oyunu mu?”
2017 endeksine göre Türkiye, “iktidar üstünde denetim” konusunda 113 ülke arasında 0.30 puanla 111. sırada yer alıyor. Türkiye’nin altında sadece Zimbabve ve Venezuela var. Kısacası Türkiye’de iktidarın üstünde denetim kalmamış. Yolsuzluk olmaması konusunda 0.50 puanla 54., şeffaf hükümet konusunda 0.42 puanla 93., temel haklar konusunda 0.32 puanla 107., düzen ve güvenlik konusunda 0.52 puanla 106., yasal düzenlemelerin hayata geçirilmesi konusunda 0.44 puanla 84., medeni hukuk konusunda 0.44 puanla 64., ceza hukuku konusunda 0.40 puanla 74. sırada yer alıyor. Raporda Türkiye “ortalamanın altında hukukun üstünlüğünün gerilediği ülkeler” arasında yer alıyor. Bu gruptaki diğer bazı ülkeler Beyaz Rusya, Myanmar, Nijerya, Filipinler, Taylanda, Vietnam. Türkiye’de basın hamaseti bir kenara iterek bunları tartışmalı. Özellikle muhalefete büyük görev düşüyor.
Dünyada hem demokrasi, hem de hukukun üstünlüğü açısından gerilemelerin ağırlıkta olduğu bir dönemden geçiyoruz. Demokrasi ve hukukun üstünlüğü tüm insanlar için, insanca bir yaşam için gereklidir. 2017-2018 Hukukun Üstünlüğü Endeksi’ne göz atmakta, okumakta yarar var. Okumak isteyenler raporu internette bulabilir.
