Tam 100 yıl önce, 28 Haziran 1914’te, Saraybosna’da, Gavrilo Princip isimli bir Sırp milliyetçi Avusturya-Macaristan İmparatorluğu veliahtı Arşidük Franz Ferdinand ve eşini öldürmüş, bu olay Birinci Dünya Savaşı’nı tetiklemişti. 28 Haziran’da başlayan kriz 28 Temmuz 1914’te Avusturya-Macaristan’ın Sırbistan’a saldırması ile 4 yıl sürecek korkunç bir savaşın başlamasına yol açmıştı. Savaş kararı alan liderler savaşın yıl sonuna kadar biteceğini düşünüyorlardı. Sonuçta Avrupa’yı çökerten, üç büyük imparatorluğun (Avusturya-Macaristan, Rusya, Osmanlı) tarihe karışmasına, sınırların yeniden çizilerek yeni devletlerin doğmasına, milyonlarca insanın ölmesine, sakat kalmasına yol açan uzun ve korkunç bir savaş başladı. Dünyanın süper gücü İngiltere’nin zayıflamasına, ABD’nin giderek güçlenmesine yol açan bir savaştı. Daha da önemlisi, 1919 Versailles Anlaşması, Avrupa ve dünyada daha korkunç felaketlere yol açacak İkinci Dünya Savaşı’nın tohumlarının ekildiği bir anlaşmaydı. Bazı tarihçiler 1914-1945 dönemini tek bir dönem olarak ele alırlar. 1914’te başlayan kriz 1945’te tamamlandığında Avrupa tamamen harap olmuş, Avrupa’nın yüzyıllar süren dünya hegemonyası sona ermiş, ABD ve Sovyetler Birliği iki süper güç olarak ortaya çıkmıştı. 28 Haziran 1914, işte böylesi önemli olaylar zincirinin ilk halkasıydı.
Birinci Dünya Savaşı’nın nedenleri konusunda çok mürekkep harcandı. Çok sayıda kitap ve makaleler yazıldı. 100. yıldönümü nedeniyle konuya ilişkin literatür daha da zenginleşecek. Esas sorumlusu kim olursa olsun, zamanın tüm politikacılarının çok yanlış hesaplar yaptıkları kesin. Sonucun ne olacağını öngörebilselerdi büyük olasılıkla savaşa girmezlerdi. Fransız akademisyen Dominique Moisi, tarihçi Christopher Clark’ın dönemin liderlerinin “uyurgezer” halde savaşa girdiklerini yazdığını hatırlatıyor. Moisi’nin makalesinin başlığı “The return of the sleepwalkes” (Uyurgezerlerin dönüşü). Makalede 100 yıl sonra dünya liderlerinin yine uyurgezer bir halde savaşa girip giremeyecekleri konusu ele alınıyor.
Birinci Dünya Savaşı’nın 100. yıldönümünde üzerinde esas durulan konu, 100 yıl önce yapılan hataların günümüzde tekrarlanıp tekrarlanamayacağı. 100 yıl öncesinin derslerini bilmek, aynı hataların yapılmaması için yeterli mi? Günümüz koşulları 1914’ü koşullarından çok farklıdır. Moisi’nin hatırlattığı gibi 1914’te nükleer silahlar yoktu. Şimdi, dünyamızı bir çok kez yok edebilecek nükleer silahlar var. Bu silahlar yayılıyor. Tarih tekerrürden ibaret değildir. Ama, insanlar geçmiş hataları tekrarlayabilirler. Olaylar arka arkaya geldiğinde liderler kontrolü kaybedebilir, yanlış hesap yapabilirler. Bu nedenle, sadece Birinci Dünya Savaşı’nın değil, insanlığın tüm deneyimlerinden çıkan dersleri iyi bilmek, özümsemek önemlidir.
İnsanlar tarih boyunca hep birbirleriyle savaşmışlardır. Savaşların ortadan kalkması en büyük özlemimiz olsa da bunun yakında gerçekleşmeyeceğini biliyoruz. Dünyanın belirli bölgelerinde savaşlar olacak. 21. yüzyılda savaşların ve şiddetin oranında azalma görülüyor. Her iki dünya savaşının da başladığı yer olan Avrupa şimdi barış bölgesi. Kimse, Avrupa devletleri arasında savaş çıkmasını beklemiyor. Ama, Ukrayna krizi savaş riskinin Avrupa’dan çok uzak olmadığını hatırlattı. Irak ve Suriye’de durum malum. Suriye’de 150 binden fazla insan hayatın kaybetti. Irak’ta işlerin nereye varacağını kimse bilmiyor. Ortadoğu kaynayan bir kazan. Dışişleri Bakanı Davutoğlu “Büyük bir kriz kapımızda” sözleri ile durumu özetledi. Ortadoğu’da oluşan tehlikeli durumun aşılması için bölgesel ve uluslararası aktörlerin işbirliği içinde çalışması gerekiyor
28 Haziran 1914’te Saraybosna’da çakılan kıvılcım Avrupa ve dünyada yangına neden olmuştu. Şimdi, Güney Çin Denizi’nde Çin ve komşusu ülkeler arasında zaman zaman bayağı artan gerginlik yanlış kararlar zincirini tetikleyemez mi? Kimse bunun garantisini veremez. Rusya’nın Ukrayna’da, Çin’in Güney Çin Denizi’nde sergilediği tavırlar daha büyük çaplı olaylara yol açabilir. Günümüz dünyası 1914’ün dünyasından çok farklı olsa da riskler devam ediyor. Birinci ve İkinci Dünya Savaşı gibi büyük çaplı felaketler yaşamamak için herkesin sorumlu ve soğukkanlı davranması, yanlış hesaplar yapmaması önemlidir. 100 yıl sonra Birinci Dünya Savaşı’nın derslerini öğrenmek ve genç kuşaklara öğretmek görevlerimiz arasındadır. Savaş ve barış konularında sloganlarla değil, gerçekçilik ve bilgi temelinde çalışmak sonuç alıcı olur.
