Kıbrıs’ta seçimler yaklaşırken demokrasinin gelişip derinleşmesinde sivil toplumun rolünü ele almakta yarar var. Sivil toplum kavramı sosyal bilimlerdeki diğer kavramlar gibi tartışmalı (essentially contested) bir kavram. Literatürde çok farklı tanımlamaları var. Burada detaylara girme, tarihsel süreç içinde çeşitli düşünürlerin bu konuda ortaya koyduğu farklı düşünceleri ele alma imkanımız yok. Sivil toplum konusunda çok geniş bir literatür var. Bilgilerini derinleştirmek isteyenlerin farklı kaynaklara başvurmaları yararlı olur. Sivil toplum kavramı Batı siyasal felsefesi içinde doğup gelişti. Ancak günümüzde tüm dünyada yer etmiş durumda. Demokrasi gibi sivil toplum da tüm ülkelerde, tüm kültürlerde gelişebilir. Nobel ödülü sahibi Amartya Sen, demokrasiyi evrensel bir değer olarak tanımlar. Sivil toplum da demokrasi gibi evrensel bir gerekliliktir.
Bu yazıda sivil toplum için Prof. Larry Diamond’un tanımlamasını kullanacağım. Diamond’un “Rethinking Civil Society: Toward Democratic Consolidation” başlıklı makalesi bu yazının esas kaynağını teşkil ediyor. Diamond’un tanımlaması şöyle: “Sivil toplum örgütlü sosyal yaşamın gönüllü, kendi kendini üreten, (mali yönden) kendi kendini destekleyen, devletten özerk olup bir yasal düzen ya da ortak kurallara bağlı olan alanıdır… Sivil toplum özel alan ve devlet arasında duran aracı bir varlıktır.”Sivil toplum özel değil toplum çıkarları doğrultusunda çalışır. Kar amacı gütmez.
Sivil toplumda gönüllülük esastır. Gönüllük yoksa sivil toplumdan söz edemeyiz. Sivil toplum kendi gündemini, çalışma konularını kendisi belirler. Devlet veya siyasi partiler tarafından kontrol edilmez. Sivil toplum, mali yönden esas itibarıyla kendi kaynaklarına dayanır. Mali kaynaklarını büyük oranda devletten, siyasi partilerden veya dış ülke ve örgütlerden sağlıyorsa bağımlılık ilişkisi içine girmiş olur ve sivil toplum özelliğini kaybeder.
Diamond, farklı siyasi sistemlerde sivil toplumun yeri konusunda çok faydalı bir şema kullanır. Demokratik sistemlerde merkezde görece küçük devlet yer alır. Demokratik toplumlarda devlet örgütlü sosyal yaşam içinde büyük yer tutmaz. Sınırlı olmalıdır. Devletin etrafında siyasi toplum halkası yer alır. Siyasi toplum, iktidar mücadelesi veren siyasi partilerden, siyasi örgütlerden oluşur. Siyasi partiler demokrasinin olmazsa olmazları arasındadır. Devleti yönetmek için hukuk çerçevesinde mücadele vermeleri demokrasinin gereğidir. Siyasi toplumun etrafındaki halka sivil toplum halkasıdır. Burada sivil toplum örgütleri (NGO’s), entellektülel, kültürel yaşam, medya yer alır. Demokratik bir toplumda sivil toplumun geniş bir alana sahip olması gerekir. Sivil toplumun amacı iktidara gelmek değildir. Temsil ettiği kesimin ve toplumun tümünün durumunu iyileştirecek çeşitli çalışmalar yapar. Sivil toplumdan sonraki halkada ekonomik toplum (işletmeler, sendikalar, işveren örgütleri vs.) ve kişisel yaşam, aile yaşamı, eğlence gibi özel alan yer alır. Her şema gibi bu şema da konuyu basite indirgemektir. Gerçeklik daha karmaşıktır. Ayrıca bir alandan diğerine geçiş mümkündür. Üyelerinin ekonomik çıkarlarını savunan bir sendika, seçimlerde bir siyasi partinin yanında yer alırsa siyasi toplumun parçası haline gelir. Bir işveren örgütü demokratikleşme konusunda çaba harcıyorsa (bu bağlamda) sivil toplumun parçası olur. Otoriter siyasi sistemlerde sivil toplum halkası çok küçüktür. Devlet ve iktidar partisi, örgütleri, medyayı, entelektüel ve kültürel yaşamı kontrol altına alma, kendi alanını genişletme çabası içindedir. Totaliter sistemlerde ise sosyal yaşamın tümü, devlet ve iktidar partisinin sıkı kontrolü altındadır. Bağımsız örgütlü yaşama izin verilmez.
Özgür ve sorgulayan bir yazılı ve görsel medya kaliteli demokrasinin gereğidir. Bu nedenle medyanın siyasi toplum veya devlet denetiminde olmaması gerekir. Bir siyasi partinin denetimindeki medya o partiyi eleştiremez. O parti iktidara gelirse iktidarı eleştiremez. Doğrudan veya dolaylı olarak devlet denetimindeki medya da sorgulama görevini yerine getiremez. Bu nedenle medyanın siyasi toplum içinde değil, sivil toplum içinde yer alması, sivil toplumun kriterlerine uyması gelişmiş demokrasinin gereğidir.
Sivil toplumun görevleri nelerdir? Dikey denetleme sivil toplumun en önemli görevlerinden biridir. Sivil toplumun gelişmesiyle devlet sorgulanamaz bir otorite olmaktan çıkar. Sivil toplum iktidarın kötüye kullanılmaması için devleti ve siyasi partileri denetler, eleştirir, öneriler yapar. Siyasal-toplumsal yozlaşmayla, klientelist-patronaj ilişkileriyle, yolsuzlukla mücadelede sivil toplum önemli rol oynar. Sağlıklı bir demokraside halk iktidarı sadece seçimden seçime denetlemez. Denetimin devamlı olması gerekir. Sivil toplum bu konuda katkıda bulunur. Sivil toplum kendi hatalarını eleştirmeyi de bilmelidir. Demokrasilerde katılımcılık önemlidir. Sivil toplum katılımcılığın sağlanmasında önemli yere sahiptir. Alexis de Tocqueville, “Amerika’da Demokrasi” isimli ünlü eserinde demokrasinin varlığını özgür insanların hür iradeleri ile oluşturdukları kurumlara bağlar. Sivil toplum demokrasi okuludur. Bireyler sivil toplum içinde çalışarak hoşgörülü olmayı, uzlaşma sağlamayı, kamusal tartışmayı, farklı görüşlere saygılı olmayı öğrenir. Sivil toplum geleceğin politikacıları için de okuldur. Toplumun bilgilendirilmesinde önemli rol oynar. Sivil toplumun başka görevleri de var ama yerimiz kalmadı.
Kıbrıs Türk demokrasisinin gelişmesi, kalite kazanması açısından sivil topluma büyük görevler düşüyor. Son zamanlarda bu alanda sevindirici gelişmeler yaşanıyor. Seçim sürecinde ilk kez sivil toplum kendini hissettirdi. Gündem belirledi. Seçmen duyarlılığını artırdı. Toparlanıyoruz Hareketi’nin öncülüğünü yaptığı mühür değil karma oy çağrısı etkili oluyor. Bu çalışmaların seçimlerden sonra da devam edeceğinden eminiz.
