Rusya Ortodoks Kilisesi İstanbul Fener Patrikhanesi ile ilişkilerini kestiğini açıkladı. Böylece Ortodoks dünyasında ciddi bir bölünme ortaya çıktı. Dünyada 300 milyon civarında Ortodoks var. Ortodoks Kilisesi Katolik Kilisesi’nden farklı olarak merkezi bir yapıya sahip değil. Çok sayıda kilise var ve bu kiliseler kendi aralarında eşittirler. Otosefal (bağımsız) olan kiliseler kendi kararlarını kendileri verirler. Ancak İstanbul’daki Patrikhane teknik anlamda diğerlerine eşit olmakla birlikte diğerleri tarafından özel bir önem veya otoriteye layık görülür. Latince’de buna “primus inter pares” (eşitler arasında birinci) denir. Bu durum Fener Patrikhanesi’ne özel bir otorite sağlar. Rusya Kilisesi ise Ortodoks dünyasının en büyük kilisesi. 150 milyon civarında insanın Moskova Patrikhanesi’ne bağlı olduğu sanılıyor. Yani aşağı yukarı tüm Ortodoksların yarısı. Şimdi Ortodoks dünyasının bu iki önemli kurumu karşı karşıya. Kavganın nedeni Ukrayna (Kiev) Ortodoks Kilisesi’nin statüsü. Ukrayna’da üç Ortodoks kilisesi olması durumu daha da karmaşıklaştırıyor. Moskova Patrikhanesi eski Sovyet topraklarındaki tüm Ortodoks kiliselerinin kendine bağlı olduğunu savunuyor. Ukrayna Kilisesi ise otosefal, yani bağımsız olmak istiyor. Fener Patriği Bartholomew, 15 Ekim’de Ukrayna Kilisesi’nin bağımsızlık talebini kabul etti ve böylece Kiev Kilisesi otosefal oldu. İşte bu olay Moskova ile Fener Partikhanesi arasındaki ipleri kopardı. Rusya Kilisesi ve Patrik Kiril’in Cumhurbaşkanı Vladimir Putin ile yakın ilişkileri göz önünde bulundurulduğunda konunun sadece dini değil, siyasi ve dış politika yönü olduğunu görürüz.
Tüm bu gelişmeler Rusya ile Ukrayna arasında devam eden anlaşmazlıklarla (Kırım, Doğu Ukrayna) yakından bağlantılıdır. Nitekim Ukrayna Cumhurbaşkanı Poroshenko, Ukrayna Kilisesi’nin bağımsızlığını “tarihi bir olay” olarak, Rus Patrik Kiril’in sözcüsü ise “felaket” olarak niteledi. Kiliselerle ilgili gelişmeler Ukrayna ile Rusya arasındaki gerginliği daha da artıracak gibi. Moskova Patriği Kiril, 31 Ağustos’ta İstanbul’u ziyaret ederek Patrik Bartholomew’dan Ukrayna Kilisesi’nin bağımsızlığını kabul etmemesini talep etmişti. Bartholomew, Kiril’in bu talebini yerine getirmedi. Bunun sonucunda sadece Ukrayna ile Rusya arasında değil Fener Patrikhanesi’nin kararını destekleyenlerle Moskova Patrikhanesi’ni destekleyenler arasında ciddi bir bölünme ve gerginlik yaşanıyor. Putin’in bu gelişmeleri kızgınlıkla karşılamış olması lazım. Nitekim T24 sitesi haberine göre Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov “Fener Rum Patrikhanesi, ABD’den gelen emirler doğrultusunda Ukrayna’da dini provokasyon düzenlenmesini desteklemiştir” diyerek olaya ABD’yi de kattı. Poroshenko ise durumdan gayet memnun.
Fener Patrikhanesi ile Moskova Patrikhanesi arasındaki rekabetin uzun bir geçmişi var. Rusya İmparatorluğu’nun genişleyip güçlenmesi Moskova’ya “Yeni Bizans biziz” deme olanağı veriyordu. Bu da Fener Patrikhanesi ile rekabete neden oluyordu. Sovyet döneminde Rusya Kilisesi çok zor koşullar altında kaldı. Büyük darbeler aldı. Sovyetler Birliği’nin dağılması sonrasında yeniden güçlenmeye başladı. Özellikle Putin kiliseye büyük destek verdi ve onu devletin hizmetine soktu. Moskova Partikhanesi’nin yeniden güçlenmesi sonrasında Fener Partikhanesi ile ilişkileri geliştirmek için çabalar harcandı. Patrik Bartholomew de Moskova ile ilişkileri geliştirmek istiyordu. Ne var ki, şimdi gelinen noktada ipler koptu.
Ortodoks dünyasında bölünmeler yeni değil. 2016 yılında 14 bağımsız Ortodoks kilisesi ortak bir toplantıda biraraya gelecekti. Ancak gündem konusunda ciddi anlaşmazlıklar yaşanmıştı. Şimdi Moskova ile Fener Patrikhanesi arasında ilişkilerin kopması aradaki görüş ayrılıklarını daha da artıracak. 1054’te Doğu ve Batı kiliseleri birbirinden ayrılmıştı. Son zamanlarda Fener Patrikhanesi Katolik Kilisesi ile ilişkileri düzeltmeye çalışıyordu. Ama şimdi Moskova ile ciddi bölünme yaşıyor. Belli ki bu kriz tırmanacak. Nitekim T24 sitesinin haberine göre Rusya Kilisesi, mensuplarının Türkiye’de kiliseleri ziyaret etmelerini yasakladı. “İstanbul ve Antalya da dahil olmak üzere Türkiye’deki tüm kiliseler cemaatimize yasaklanmıştır. Fener’e bağlı bu kiliselere giden din kardeşlerimiz günah işlemiş sayılacaktır. Benzer durum Yunanistan’daki bir dizi kilise ve Aynaroz manastırı için de geçerlidir” açıklaması yapılmış. Fener Patrikhanesi geri adım atmayacağı mesajları veriyor. 27-29 Kasım’da toplanacak Sen Sinod Meclisi’nde, Ukrayna Kilisesi’nin bağımsızlığının resmen ilan edilmesi bekleniyor.
Ortodoks dünyasındaki bu krizi ve gelişmeleri yakından izleyip anlamaya çalışmakta, uluslararası ilişkiler açısından ne gibi sonuçlar doğurabileceğini düşünmekte yarar var.