Birleşmiş Milletler Örgütü (BM) 70. kuruluş yıldönümünü kutluyor. 70 yıl sonra “BM başarılı oldu mu?” sorusuna cevap aramak, en önemli uluslararası örgütün 70 yıllık çalışmalarının bir değerlendirmesini yapmaya çalışmak kaçınılmazdır. Kıbrıs insanı yaklaşık 50 yıldan beri BM’yi yakından tanıyor. Bir yanda 1964 yılından beri adada olan BM Barış Gücü, diğer yanda gelmiş geçmiş BM Genel Sekreterleri ve arabulularının Kıbrıs sorununa çözüm bulma çabaları hayatımızın parçası oldu. Bu yazıda BM’nin Kıbrıs’la ilgili çabalarının değerlendirmesini değil, kısaca genel bir değerlendirme yapmaya çalışacağız. 1945’te kurulan BM, kendisinden beklenenleri yerine getirebildi mi?
BM’nin 70 yıllık çalışmalarının değerlendirmesini yaparken bardağın sadece boş veya dolu olan tarafını görmek yanlış olur. BM, İkinci Dünya Savaşı’ndan hemen sonra, böylesi savaşların yeniden yaşanmasını engellemek için kurulmuştu. Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda kurulan Milletler Ligası başarılı olamamış, ikinci bir dünya savaşı daha korkunç sonuçlar doğurmuştu. BM, savaşın galiplerinin öncülüğünde, 51 ülke tarafından kuruldu. BM Şartı, 24 Ekim 1945’te yürürlüğe girdi. Şimdi BM’nin 193 üyesi, 2 de gözlemci üyesi var. Tam anlamıyla uluslararası bir örgüt. Dünyada barış ve istikrardan esas sorumlu BM organı Güvenlik Konseyi’nin yapısı ise İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki dengeleri yansıtır.
Savaşları engelleme konusunda BM başarılı oldu mu? 1945’ten günümüze dek Üçüncü Dünya Savaşı yaşanmadı. Yakında böyle bir savaş beklenmiyor. Bu başarı olarak gösterilebilir. Soğuk Savaş döneminde iki süper güç ABD ve SSCB, BM’nin varlığı nedeniyle mi nükleer bir savaşa girmediler? BM’nin bu konuda çok önemli rol oynadığı söylenemez. 1962 Küba krizi sırasında iki süper güç arasında doğrudan diplomasi felaketi önlemişti. ABD ve SSCB, aralarında sorunları ikili düzeyde konuşmayı tercih ederlerdi. Üçüncü Dünya Savaşı olmadı ama 1945’ten günümüze dünyanın çeşitli yerlerinde çok sayıda savaşlar oldu ve oluyor. Bazı savaşların sona erdirilmesinde BM daha başarılı rol oynadı, bazılarında ise hiç başarılı olamadı. Güvenlik Konseyi’nde veto hakkı olan 5 ülke görüş ayrılığına düştüğü zaman tıkanma oluyor ve BM bir şey yapamıyor. 4 yıllık Suriye iç savaşında yaşanan budur. Demek ki savaşları önleme, barış sağlama konusunda BM’nin sonuçları karışık. Bu noktada BM’nin ikinci Genel Sekreteri Dag Hammarskjöld’ün şu sözünü hatırlamakta fayda var: “BM, insanlığı cennete götürmek için kurulmadı, cehennemden kurtarmak için kuruldu”. Maalesef dünyanın bazı bölgelerinde insanlar cehennemi yaşıyor ve BM bir şey yapamıyor. BM Barış Gücü askerleri Srebrenitsa’da korumakla görevli oldukları insanları korumamış ve sonuçta soykırım yaşanmıştı. Ruanda’da benzeri bir durumda yine BM Barış Gücü sivilleri koruyamamış, daha büyük soykırım yaşanmıştı.
Peki, biraz da bardağın dolu olan tarafına bakalım. BM’nin bazı alanlarda çok önemli katkıları var. Uluslararası hukukun gelişmesi, uluslararası sözleşmelerin hazırlanıp uygulanmasında merkezi bir rol oynuyor. BM’nin öncülüğünde hazırlanan ve yürürlüğe giren, devletlerin çeşitli alanlardaki hakları ve yükümlülüklerini ortaya koyan sözleşmeler uluslararası sistemin vazgeçilmez öğeleridir. Bu çerçevede insan hakları konusundaki önemli sözleşmeleri hatırlamakta yarar var. İnsan hakları hukukunun gelişmesine BM’nin büyük katkıları olmuştur ve olacaktır. İnsan hakları sözleşmelerinin yanısıra savaş hukukunun gelişmesine de BM’nin katkıları büyüktür. Uluslararası hukuk, insan hakları ve savaş hukuku dünyanın bazı yerlerinde çiğnenmiyor mu? Çiğneniyor. Ama BM öncülüğünde oluşan hukusal yapı olmasa durum çok daha vahim olurdu. Unicef, UNDP, UNHCR gibi BM’nin uzmanlaşmış kurumlarının yapmakta olduğu önemli çalışmaları da unutmamak gerek.
1945’teki dengelerle 2015 yılı dünyasının dengelerinin çok farklı olduğu, BM’nin reformlara ihtiyacı olduğu tartışma götürmez. Ayrıca günümüzün BM örgütü çok büyük ve maliyeti çok yüksek bir örgüt. Reform tartışmaları ve bu yöndeki çalışmalar uzun yıllardan beri devam ediyor. 70 yıl sonra BM’nin kendini yenilemesi, yeni koşullara uyum sağlaması bir ihtiyaçtır. Her üye ülke reform konusuna kendi çıkarları açısından yaklaştığı için ilerleme sağlanamıyor. Özellikle Güvenlik Konseyi’nin yapısını değiştirme çabaları bir yere varmıyor. BM eski Genel Sekreteri Kofi Annan, Güvenlik Konseyi’ne yeni daimi üyeler alınmazsa Konsey’in önemini kaybedeceği uyarısında bulundu.
BM’ye çok eleştiriler yöneltilebilir. Ancak bardağın dolu tarafını unutmamak gerek. Dünyanın en önemli uluslararası forumu BM’dir. Üye devletler üyelikten çekilmediklerine göre örgütü faydalı buluyorlar demektir. Kendini günümüz koşullarına uydurmuş bir BM ihtiyaçtır.
